Estetyka, głupcze!

Wśród polskich miłośników skrajnie liberalnych rozwiązań gospodarczych zrobiło przed laty dużą karierę hasło wyborcze Billa Clintona. W dosadny sposób przypominało ono "It's the economy, stupid!", co w luźnym tłumaczeniu znaczy "Gospodarka, głupcze!". Choć zgadzamy się, że zdrowa gospodarka to podstawa dobrobytu, to jednak  pragniemy zauważyć, że gospodarka pozbawiona wartości humanistycznych i humanitarnych, szybko zamienia się w swoją własną parodię, o czym Amerykanie przekonali się w ostatnich latach dobitnie. Aby ludziom żyło się w jakimś miejscu dobrze, nie wystarczy stworzyć warunki nieskrępowanej konsumpcji, ale także trzeba zadbać o to, aby nie zachwiała ona równowagą społeczną, ekologiczną i urbanistyczną. Tego się akurat od Amerykanów nie nauczymy, ale odpowiednie wzory znajdziemy w Niemczech, Holandii czy krajach skandynawskich. Najpierw jednak musimy wykonać pracę u podstaw i nauczyć się, że nie tylko zysk finansowy jest ważny, ale także wartości trudniej wymierne jak choćby piękno. Zwraca na to uwagę w swoim tekście, który publikujemy dzięki uprzejmości redakcji "Kuriera Puszczykowskiego", projektant Zbigniew Cichocki. Warto zastanowić się nad jego argumentami.

Bachczysaraj znaczy miasto ogrodów, część II
Zbigniew Cichocki*

Chan Mengli Girej pisał w 1506 r. do króla Zygmunta I: „Głodni ludzie muszą, wsiadłszy na koń, tam szukać pożywienia, gdzie je mogą znaleźć”. (Patrz: Buńczuk i koncerz. J. Pajewski)

Od czasów porażki pod Legnicą do rozbiorów, ludność południowo-wschodnich rubieży Rzeczypospolitej musiała egzystować w nieustannym zagrożeniu swoich siedzib, swego mienia i wolności osobistej pod presją tatarskich napadów. Ci czarnomorscy nomadzi ordy budziackiej, oczakowskiej, nogajskiej zapisali się w naszej historii jako dzicy i okrutni wojownicy. Wyprawiali się na zbójeckie inkursje z nastaniem każdej wiosny prawie czterech stuleci. Wymuszało to na ludności wszystkich stanów ziem zagrożonych tymi napadami nieustanne zbrojne stowarzyszanie się. Nie dane im było spokojnie żyć i wypracować jako taki poziom zamożności. 

Co to ma wspólnego z dzisiejszą trzecią Rzeczypospolitą? Tak, szczególnie jedno. Dziś rolę czambułów tatarskich przejął dziki i nieokiełznany industrializm. Hasło zrównoważonego rozwoju zdaje się być w wielu miejscach tylko zawołaniem nielicznych grup współczesnych zagończyków. Niosąc rzekomy kaganek postępu rabuje się środowisko naturalne i zabytkowe dziedzictwo. Spokojna ludność, podobnie jak wtedy, nie mogąc liczyć na regularne wojska królewskie, a dziś administrację państwową zmuszona jest organizować się sama w obronne stowarzyszenia. Powstają na terenie całego kraju, ale szczególnie ciężką rolę przypadło im pełnić w zakątkach tak urokliwych i przez to szczególnie zagrożonych, jak Rospuda, Kampinos, Wolin, Tatry i Zakopane, Podkowa Leśna, Puszczykowo. 

Jeśli, może z pewną acz celową przesadą, przyrównałem industrializm do tatarskich czambułów, to wypada w ślad za przytoczonym na wstępie cytatem poszukać wyjaśnienia o jaki głód i o jaką biedę chodzi? Jest to w istocie ten sam głód zysku, zaś inna bieda wywołuje spór. Jest nią gust, a dla innych jego brak. O to idzie gra. Aby rzecz udokumentować pozwolę sobie rozpocząć od „namalowania” dwóch obrazków. 

Zapewniamy, że ten sposób ekspozycji komunikatu
reklamowego jest absolutnie nieskuteczny, za to w
sposób dramatyczny obniża jakość estetyczną okolicy.
Fot. M. Muth

Pierwszy. Puszczykowo. Jedziemy drogą z centrum Poznania na południe. Mijamy dzielnicę Dębiec, rozwidlenie autostrady, wjeżdżamy do Lubonia. Ruch na drodze, co chwilę zatrzymują nas światła skrzyżowań. Mijamy po lewej zakłady ziemniaczane po prawej torowiska linii kolejowej do Wrocławia. Jest połowa lipca, południe. Upał, ponad 30 stopni Celsjusza. Mimo otwartych szyb samochodu pot spływa z czoła. Buty stają się coraz ciaśniejsze i chciało by się je zdjąć. Wszędzie kurz i hałas. Ale jeszcze chwilę, kończy się Luboń, rzednie zabudowa i przejeżdżamy przez tory kolejowe. Rozszerza się horyzont. 

Dalej droga prowadzi skrajem pagórka. Na nim luźno rozrzucone domki jednorodzinne a z lewej niewielkie pole uprawne, zamknięte torowiskiem kolejowym i ścianą pierwszego lasu. Po 500 metrach otwiera się przestrzeń. Na niej las reklam. Jak popadnie, małe, duże, szerokie, wąskie, wyżej, niżej, od koloru do wyboru i na co kogo stać. W oddali piętrzą się wierzchołki drzew, po minięciu kilku zgrupowań domostw wjeżdżamy w zielony tunel lasu. Tu zaczyna się Wielkopolski Park Narodowy. 

Dojeżdżamy do rozwidlenia dróg. Prosto prowadzi zielony zwarty tunel, na lewo szpaler drzew, pomiędzy którymi prześwituje rozlewisko nieodległej Warty. Na stawie kaczki i łabędzie. Kiedyś tędy biegł główny nurt rzeki a dziś przez groblę prowadzi droga. Po lewej stronie ścieżka rowerowa okolona żelazną balustradą pomalowaną jak flaga państwowa na biało i czerwono. Proponuję przy niej się na chwilę zatrzymać.

Jest to pierwsza, nie licząc drogi instalacja industrialna, którą napotykamy przed wjazdem do Puszczykowa. Postawiono ten parkan tuż przed wyborami samorządowymi w 2006 roku. Dziś po 7 latach wygląda nieszczególnie. Farba z niego odłazi, gdzie niegdzie rdzewieje, w wielu miejscach jest pogięty i przechylony w kierunku stawu. Bieda. Wzornictwo najprostszego pomyślunku, właściwie to jego brak. Nasypany pośpiesznie grunt nie odarniowany obsypuje się, poza tym wycięto na tym odcinku chaszcze wraz z korzeniami pozbawiając nasyp naturalnego zbrojenia. Wpływa to destrukcyjnie na drogę, która co jakiś czas jest zamykana i remontowana. Szpetny parkan, zamiast ochraniać, sam zaczyna zagrażać. Instynktownie odczuwamy owo rozwidlenie dróg jeszcze przed dotarciem do właściwego miasta jako jakieś pierwsze przysłowiowe rozdroże. Rozdroże między urodą krajobrazu a ingerencją człowieka. Przy czym w tej sytuacji ocenę wydaje potęga natury, wysyłając pierwsze ostrzeżenie. Oto takie: nie podcinajcie mi korzeni!

Stuletni dworzec w Puszczykowie nadal jest ozdobą
naszego miasta. Najlepszy przykład ponadczasowej
estetyki. Fot. W. Kowaliński

Obrazek drugi. No ale nic, jedziemy dalej groblą. Po około 800 metrach, po lewej stronie pomiędzy konarami drzew widać pierwsze zabudowania, jak dojeżdżamy bliżej wyłania nam się drewniany dworzec kolejowy stacji Puszczykowo. Wzniesiony został w 1910 roku na fali rozwoju ruchu letniskowego. Po ponad stu latach prezentuje się nadal dobrze. Okazuje się, że dobre proporcje i wysmakowany detal bronią się same mimo upływu czasu i odpadającej farby.

Klasyczna estetyka wyrosła z gruntu natury estetycznej jest tak samo utrwalająca jak dla skarp i nasypów korzenie. Tu droga ponownie rozwidla się, w lewo przejazd przez tory a w prawo do miasta. Na czole rozjazdu wysypisko reklam. Kolejne rozdroże. Na tle rytmu lasu porządek geometryczny „od Sasa do lasa”, plansze małe, duże, szerokie, wąskie, wyższe, niższe, od koloru do wyboru i na co kogo stać. A nade wszystko te konstrukcje; płaskowniki, kątowniki, ceowniki, profile zamknięte, co hurtownia da; i pomalowane najczęściej minią albo buraczanym brązem ftalowo nitrocelulozowej. Brrrr.

Jedziemy dalej główną aleją Puszczykowa, ulicą Poznańską i jak w marszu przez kije jesteśmy okładani na przemian, to klasyczną, to współczesną estetyką. Tak już do końca. Jak w całym kraju. Dlaczego tak jest? Coś się stało? Tak, jest spór. Spór estetyczny.

W Puszczykowie są dwie opcje, zwolennicy tradycyjnego charakteru są pomawiani o skansen, zaś ci odgryzają się nazywając zmiany aktami wandalizmu. Przy czym etykietowanie często mija się z prawdą. Niejeden zwolennik nowego mieszka w klasycznej willi i na odwrót zwolennik zachowania tradycyjnego charakteru ma dom nowoczesny. Co za karuzela. Skąd bierze się zatem spór?

Spór zaczyna się w szkole podstawowej, właściwie w tym czego tam nie ma. A nie ma jednoczącej podstawy estetycznej podniesionej do rangi przedmiotu głównego. Przedmiotu programem obejmującego głównie sztuki użytkowe: wzornictwo przemysłowe i artystyczne (współczesny design), architekturę wnętrz oraz samą architekturę i urbanistykę. Brakuje nauczania podstawowych zasad zestawiania barw dla określonych funkcji, umiejętności trafnego doboru proporcji, materiałów i technologii wykonania. Doboru odpowiedniej formy do funkcji. Brak podręcznika z takim programem. 

Pozostały jakieś relikty dawnej plastyki. Po co? Wprowadzają tylko szkodliwe przekonanie, że o guście decyduje wyłącznie talent, płeć, narodowość, że gustibus non disputandum. W efekcie sprowadza się to do przekonania, że każdy we wszystkim może robić co chce, czyli dom jaki chce, płot jaki wypadnie, reklamę jak się da, etc. Tymczasem w tym rzymskim powiedzeniu chodziło głównie o zwrócenie uwagi iż w naturze na przykład barw jako zjawisk obiektywnych nie ma wartości, że nie można uznać iż na przykład zielony jest lepszy sam w sobie od czerwonego. Można dopiero uznać które zastosowanie danej barwy w konkretnych okolicznościach jest zasadne albo nie. Wtedy nie ma kryteriów osobistych, jest najczęściej umowa społeczna. Dlatego jak jedzie się do Niemiec, Włoch, Francji czy Anglii, na Kretę czy do Tunezji to wszystkie domy mają podobieństwa w kolorze, materiale i formie. 

Wolność dopiero Tomku w swoim domku. Oni to rozumieją i stosują. Ba, u nas przed wojną było tak samo. Coś się stało? Tak. To proste. Po wspólnym wykształceniu podstawowym i gimnazjalnym następuje naturalne edukacyjne rozstanie kolegów i koleżanek. W przeważającej liczbie chłopcy, ale także dziewczęta trafiają do szkół ponad podstawowych dających im szybciej pracę zarobkową w zajęciach produkcyjnych. Pozostają zatem w życiu bez konkretnej plastycznej wiedzy, zdani na swoją intuicję, obserwację lub przekaz praktyczny. To oni podejmują najczęściej decyzję jak pomalować dom, płot czy jaką zrobić planszę reklamową i na jakiej konstrukcji. Wykształcenie wyższe z zakresu politechniki, medycyny czy ekonomii nie eliminuje wcale tego obszaru niewiedzy. Tym gorzej, bo z pośród tych zawodów rekrutuje się większość grup i osób decyzyjnych rozmaitych resortów Państwa. 

Nawet niezbyt sensowny rynek mógłby wyglądać
lepiej, gdyby właściciele dopasowali szyldy do
faktury kamienic i przestali wieszać nieczytelne i pstrokate
reklamy. Fot. M. Muth

Tymczasem inna grupa chłopców i dziewczynek idzie po podstawówce w kierunku humanistycznym do liceów, potem uniwersytetów i akademii. Ci wchodzą sami lub z racji wyuczonych specjalizacji w krwioobieg kultury szeroko rozumianej stając się jej nośnikami. Tylko noszą ją dla kogo? Spotyka się na koncertach, wystawach, w bibliotekach przedsiębiorców? Ilu? Jak często? To jest dopiero rozdroże. Jedni mając tylko gust działają, a drudzy mając gust, ale także wiedzę obserwują.  Mogą co najwyżej recenzować skutki tych działań, ostrzegać albo zakładać protesty i stowarzyszenia. W końcu dopiero wpływać przez to na bieg wydarzeń. 

Budowniczy płotu na grobli przy drodze do Puszczykowa miasta ogrodów chciał przecież zrobić dobrze i zrobił na miarę swego gustu jak najlepiej umiał. Ale mógł także kogoś się poradzić czy nie można było zrobić jeszcze lepiej. Co roku uczelnie w całym kraju opuszczają młodzi, zdolni, dobrze wykształceni projektanci architektury i wzornictwa przemysłowego. To bardzo bitni współcześni zagończycy dobrego gustu. Z całą pewnością nie widać ich w przykładowym projekcie barierki przy puszczykowskiej grobli, ani w formie konstrukcji reklam, ogrodzeń, płotów akustycznych, wiaduktów, kładek, mostków, schodów, balustrad, przystanków, ławek, koszy na śmieci, lamp, latarń, słupków ogłoszeniowych i we wszelakim umeblowaniu miast, miasteczek i wsi. Jesteśmy w tej dziedzinie najbrzydszym krajem Europy.

Jak z tym skończyć? To proste i wykonalne w ciągu 2 do 5 lat. Wystarczy jedna wola i dwa podpisy, jeden na górze w Rządzie i drugi na dole w Gminie. Ten podpis na dole zwielokrotniony do tylu ile gmin w Polsce, powołujący przy niej konsultanta plastyka, lub po nowemu designera, zwycięzcę otwartego konkursu na najlepszy wzór „umeblowania” małej architektury Gminy.

*Zbigniew Cichocki - puszczykowski projektant, publicysta "Kuriera Puszczykowskiego".

Zachęcamy także do przeczytania pierwszej części tekstu pt. "Od Bachczysaraju do miasta ogrodów".